Cmentarz na Półwsi został zaplanowany jako nowy cmentarz komunalny dla miasta Opola w latach 20. XX wieku, mający przejąć rolę działającego od 1813 roku cmentarza na dawnym Przedmieściu Odrzańskich (ob. ul. Wrocławska). W czasie powstawania nekropolia znajdowała się poza granicami administracyjnymi Opola, na terenie wsi Półwieś (wówczas – Halbendorf), w granice miasta została włączona w 1936 roku. Latem 1926 roku opolski lekarz powiatowy (Kreisarzt) przeprowadził oględziny terenu na Półwsi pod kątem możliwości założenia cmentarza.
Opracowanie projektu cmentarza powierzono Gustawowi Allingerowi (1891-1974), architektowi zieleni, będącemu wówczas dyrektorem urzędu zieleni miejskiej w pobliskim Zabrzu. Pomimo młodego wieku Allinger miał już wówczas na koncie sporo osiągnięć, m.in. był projektantem zieleni na Wystawie Ogrodnictwa Niemieckiego i Przemysłu Śląskiego GUGALI ([Deutsche] Gartenbau und [Schlesische] Gewerbe Ausstellung Liegnitz) odbywającej się w 1927 roku w Legnicy i zwycięzcą konkursu na projekt urządzonej rok wcześniej w Dreźnie Jubileuszowej Wystawy Ogrodniczej (Jubiläums-Gartenbau-Ausstellung Dresden). Miał także doświadczenie w projektowaniu nekropolii – w 1920 roku uczestniczył w pracach zespołu opracowującego założenie cmentarza głównego w Dortmundzie. Jego dorobek z późniejszego okresu jest imponujący, obejmuje wiele parków, terenów wystawowych cmentarzy i placów sportowych. W latach 1952-59 jako profesor kierował instytutem sztuki ogrodowej i architektury krajobrazu Uniwersytetu Technicznego w Berlinie (Technische Universität Berlin). Był autorem wielu publikacji dotyczących projektowania zieleni, z który najważniejsza Der deutsche Garten (Niemiecki ogród), będąca rozbudowaną syntezą historii planowania krajobrazu, ukazała się w 1950 roku.
Zachowały się szkice projektowe Allingera datowane na rok 1928 przedstawiające założenie przestrzenne skomponowane z dwóch głównych alei – dojazdowej wysadzanej topolami i głównej – lipowej, usytuowanych względem siebie prostopadle na kształt litery L, których miejsce przecięcia tworzyło centralny plac z kaplicą pogrzebową. Główna reprezentacyjna aleja zamknięta była z jednej strony kaplicą poprzedzoną obszernym placem, a drugiej – kapliczką-dzwonnicą. Założenie po obu stronach głównej alei zamykać miały łukowo rozplanowane aleje, przecięte siatką współśrodkowych promieniście ułożonych mniejszych ścieżek. Projekt Allingera w okresie przedwojennym zrealizowano tylko częściowo, niemniej w stopniu dającym pojęcie o idei całości. Realizacja objęła dwie główne osie – aleję dojazdową i główną (ob. aleję zasłużonych) oraz przyległe do nich kwatery, położony na przecięciu osi plac z kaplicą oraz zamknięcie układu półkoliście ułożonymi alejami od strony północno-zachodniej (za kaplicą). Łącznie w okresie przedwojennym według planu Allingera zagospodarowano ok. 14 hektarów, ale cała powierzchnia cmentarza centralnego w przedwojennych sprawozdaniach miejskich określana jest na 32,25 ha, co stanowiło trzykrotność obszaru trzech pozostałych cmentarzy będących wówczas pod zarządem miasta (razem – 10, 75 ha). Dalsze zagospodarowywanie zabezpieczonych już terenów postępować miało sukcesywnie w miarę potrzeb.
Kwatery grzebalne podzielono pomiędzy wspólnoty wyznaniowe – miejsca dla ewangelików wyznaczono w półkolistej alei za kaplicą, dla pochówków katolickich zarezerwowano kwatery po lewej stronie alei dojazdowej. Oprócz tego część kwater opisano po prostu jako miejsce pod groby ziemne, niezależnie od wyznania. Były to miejsca położone na prawo od alei dojazdowej oraz przy i za aleją główną. Półkolisty plac tuż za kaplicą pomieścić miał kolumbarium.
Z właściwym cmentarzem centralnym sąsiadować miały dwie inne, odrębne nekropolie. Pierwszą był istniejący tu już wcześniej wiejski cmentarzyk wsi Półwieś, który znalazł się na północ od półkoliście poprowadzonych alejek głównego cmentarza, zachowujący swą odrębność i prosty układ z alejką wiodącą od wejścia dzielącą prostokątne pole na dwie symetryczne części. Istniał już na pewno w XIX wieku. W 1952 roku został zamknięty, a następnie włączony w obręb cmentarza komunalnego.
Drugą był planowany, wytyczony, ale nigdy nie wykorzystany nowy cmentarz żydowski. Opolska gmina żydowska już od końca lat 20. XX wieku zabiegała o nowe miejsce pochówków dla swej wspólnoty. Zgodnie z tradycją tej społeczności, zakładającej nienaruszalność grobów, nie było możliwości powtórnego wykorzystania miejsca na starym cmentarzu w Nowej Wsi Królewskiej, który powoli się zapełniał. Nie wchodziły też w grę pochówki na nowym cmentarzu komunalnym, pomiędzy grobami opatrzonymi symbolami chrześcijańskimi. Dlatego w 1933 roku, już po uruchomieniu cmentarza centralnego, przedstawiciele gminy za cenę marki za metr kwadratowy nabyli od miasta parcelę o nieregularnym kształcie i powierzchni 11 363 metrów kwadratowych, na której zamierzano założyć oddzielny, ale przylegający ogrodzeniem do cmentarza komunalnego nowy cmentarz żydowski. Skorygowany projekt zespołu cmentarzy przewidywał, iż wejście na ten teren znajdować się miało od strony tego samego kolistego placu przed aleją dojazdową, na który otwierała się główna brama cmentarza centralnego. Cmentarz żydowski miał posiadać na swoim terenie odrębne budynki służące obrzędom pogrzebowym i stróżówkę. Jego nieregularny teren wpisany został pomiędzy kwatery cmentarza centralnego, a obszar cmentarzyka półwiejskiego, północna część ogrodzenia przebiegała wzdłuż dzisiejszej ulicy Cmentarnej. Ostatecznie, wobec nasilających się w latach 30. w Niemczech nastrojów antysemickich i stopniowej emigracji Żydów z Opola, a co za tym idzie – stałym zmniejszaniem się społeczności, gmina żydowska odsprzedała z powrotem miastu zakupiony teren. Znajduje się on obecnie w granicach cmentarza.
Cmentarz centralny na Półwsi został zaplanowany jako teren parkowo-leśny, a architekt bardzo dokładnie rozplanował nasadzenia. Wiadomo, że na początku zagospodarowywania terenu cmentarnego wykorzystano ok. 33 tysięcy sadzonek drzew liściastych i iglastych różnych gatunków. Duży obszar przylegający do cmentarza zajmowało cmentarne ogrodnictwo ze szkółką ogrodniczą. W późniejszym okresie część tego terenu włączono w obszar cmentarza, wykorzystując go jako dodatkowe miejsca pochówków.
Kaplica stanowiąca centralny punkt cmentarza została zaprojektowana w latach 30. XX wieku w miejskim urzędzie budowlanym. Jest to prosta modernistyczna budowla wzniesiona na planie krzyża greckiego. Bezpośrednio z kaplicą połączono, rozmieszczone na planie litery L, budynki zaplecza. Kaplica wyposażona została w mozaikowy ołtarz z przedstawieniem Chrystusa Pantokratora. W latach 60. XX wieku okna kaplicy wyposażono w witraże autorstwa Wincentego Maszkowskiego. W projekcie wykorzystano fragmenty wierszy Bogusława Żurakowskiego.
Czytaj więcej o kaplicy
Pierwszą osobę pochowano tu w listopadzie roku 1930, ale oficjalne otwarcie Cmentarza Centralnego Półwieś (Zentralfriedhof Halbendorf) nastąpiło 15 marca 1931 roku. Do końca 1931 roku na nowym cmentarzu pochowano 154 dorosłych i 113 dzieci, w pierwszym kwartale 1932 roku – 72 dorosłych i 32 dzieci.
Wiadomo, że cmentarz ucierpiał podczas działań wojennych. Od 1945 roku, pomimo iż w pierwszych powojennych latach część pochówków odbywała się na starym cmentarzu przy ul. Wrocławskiej, uprzednio zamkniętym przez administrację niemiecką, a ponownie czynnym w latach 1945-63, to tu pochowano najwięcej mieszkańców Opola. Dla przykładu – według sprawozdania z 1947 roku na Półwsi pochowano 219 osób, w tym samym czasie na Wrocławskiej – 43. W tym okresie wyznaczono oddzielną kwaterę dla żołnierzy i innych obywateli radzieckich, stacjonujących w mieście. Jak zaznaczono w sprawozdaniu „obywatele radzieccy […] grzebią sami swoich zmarłych”. W roku 1952 „85 zwłok żołnierzy Armii Czerwonej i obywateli radzieckich zmarłych w latach 1945-51” zostały ekshumowane i pochowane na cmentarzu wojennym Armii Czerwonej w Kędzierzynie.
W 1953 roku na cmentarzu były już 1923 groby, a sama nekropolia określana była jako „częściowo doprowadzona do porządku”. Skala dewastacji podczas i tuż po wojnie musiała być jednak znaczna, jeśli w 1958 roku cmentarz znalazł się na liście „przeznaczonych do renowacji” z budżetem 200 tysięcy złotych.
W końcu lat 50. XX wieku zaczęto zagospodarowywać tzw. aleję zasłużonych – główną aleję wiodąca od kaplicy. W 1957 roku założono tu kwaterę grobów bojowników o wolność i ofiar terroru. W kilku mogiłach spoczywają ofiary terroru hitlerowskiego z różnych miejscowości oraz powstańcy ślący. W 1959 roku w alei zasłużonych pochowano szczątki 19 ekshumowanych z cmentarza przy ul. Wrocławskiej żołnierzy francuskich zmarłych z ran w wojnie francusko-pruskiej 1870-71. Zasłużonych obywateli miasta Opola chowa się tu od lat 60. XX wieku.
W latach 70. i 80. XX wieku cmentarz rozszerzono, przedłużając, zgodnie z pierwotnym projektem, w stronę południowo-wschodnią główną aleję, jednak nie wytyczając projektowanego pierwotnie łukowatego układu alejek w tej części.
W latach 90. XX wieku nastąpiło kolejne rozszerzenie powierzchni cmentarza – wyznaczono tzw. nową część (od strony północnej), zupełnie nie związaną kompozycyjnie z projektem Allingera.
W ostatnim czasie zapadła decyzja o kolejnym powiększeniu cmentarza, tym razem w stronę południową. Zakończenie tej inwestycji jest planowane na 2017 rok.
Cmentarz w latach 1930-45 służył ówczesnej niemieckiej społeczności miasta, od zakończenia wojny, w związku ze zmianą granic państwowych, jest główną nekropolią polskiego Opola. W związku z tym znajdziemy tu groby przede wszystkim powojennych opolan, choć wśród ok. 200 zachowanych sprzed 1945 roku pochówków warto zwrócić uwagę na grób Alfreda Nowinskiego (1881-1933) – opolskiego pisarza, poety i dramaturga, autora Pieśni dla Górnego Śląska.