W roku 1813 na Przedmieściu Odrzańskim, poza granicami ówczesnego miasta, przy drodze na Wrocław, w okolicy placu strzeleckiego wyznaczono plac na nowy cmentarz, który miał stać się miejscem wiecznego spoczynku opolan wyznania katolickiego i ewangelickiego („cmentarz chrześcijański”). Służył lokalnej społeczności jako jego główna nekropolia ponad sto lat. Pierwotnie wyznaczony teren kilkakrotnie rozszerzano, przygotowując miejsce na nowe pochówki. Po raz pierwszy powiększono cmentarz w stronę północno-zachodnią (wzdłuż dzisiejszej ulicy Wrocławskiej) w roku 1833, następnie w 1872/73 i 1888. Po raz ostatni powiększono teren cmentarza o 1, 1 hektara w stronę zachodnią, przy nowszej jego części. Po tym rozszerzeniu, które miało miejsce w 1903 roku, nekropolia zajmowała ostatecznie powierzchnię 9,25 hektarów. Dalsze jej powiększanie, zarówno ze względu na układ terenu, jak i na rozszerzającą się wokół zabudowę miejską, było niemożliwe.
Główną oś założenia wyznaczała, usytuowana równolegle do drogi wrocławskiej, aleja lipowa, na prawo i lewo od której wyznaczono kwatery grzebalne, rozdzielone alejkami. Kwatery o numerach nieparzystych położone były po stronie bliższej szosy wrocławskiej, oznaczone numerami parzystymi – po przeciwnej stronie. Po ostatnim powiększeniu cmentarz podzielony był na 24 kwatery, z których kwatery 22-24 zajmowały najnowszą jego cześć i miał kształt zbliżony do silnie wydłużonego prostokąta, o długości ok. 800 m. W starej części cmentarza istniała kostnica, w 1894 roku opisywana jako „stara […] służąca obecnie jako pomieszczenie na narzędzia grabarza”. Najprawdopodobniej był to budynek, którego rysunek zachował się w Archiwum Państwowym w Opolu na nieopisanej kartce dołączonej do jednostki z aktami cmentarza – prosta parterowa budowla na planie wydłużonego prostokąta z wydzielonymi trzema pomieszczeniami z odrębnymi wejściami, przykryta dwuspadowym dachem. W 1889 roku w nowszej części cmentarza wybudowano budynek mieszczący biura zarządu, mieszkanie służbowe i kostnicę na 8 trumien (po wojnie użytkowany przez Zieleń Miejską, w ostatnich latach zdewastowany, a niedawno rozebrany). W 1901 roku, w tej samej części nekropolii, po przeciwnej stronie głównej alei, oddano do użytku kaplicę cmentarną, wzniesioną w stylu neogotyckim z cegły wykonanej w miejskiej cegielni na wzór gotycki. Kaplica mogła pomieścić żałobników na 80 miejscach siedzących i około 60 stojących. Koszt jej budowy zamknął się w kwocie 21 tysięcy marek.
W 1905 roku zdecydowano, że pochówki w starej części (bliżej miasta) odbywać się będą w ograniczonym zakresie i za wyższa opłatą. W tym samym czasie władze miasta sygnalizowały już konieczność znalezienia nowego terenu przeznaczonego na cmentarz miejski. Na cmentarzu grzebano wówczas ok 300-400 dorosłych i mniej więcej tyle samo dzieci rocznie (dane dotyczą lat 1911-1923).
Ostatecznie, po uruchomieniu nowego cmentarza na Półwsi, od 1 kwietnia 1931 roku zaprzestano pochówków na nowych miejscach, dopuszczając jedynie chowanie zmarłych w istniejących grobach rodzinnych. W 1930 roku na cmentarzu pochowano 331 dorosłych i 240 dzieci, w roku następnym już tylko 191 dorosłych i 74 dzieci (w tym samym roku nowy cmentarz na Półwsi przyjął 154 dorosłych i 113 dzieci).
Na cmentarzu znajdowały się także pochówki wojskowe. Pochowano tu żołnierzy poległych w wojnie austriacko-pruskiej w 1866 i francusko-pruskiej w 1870/71. Nad grobem tych pierwszych w 1910 wzniesiono pomnik z inskrypcją określającą jednostki wojskowe: Dem Andenken der hier ruhenden Krieger aus der Feldzuge von 1866 und zwar gehörten an: 21. der Königl. preussischen Armee, 6. Der K.K. östrerreich.-ungarischen und 1. der Königl. Säksischen Armee, a z tyłu – fundatora upamiętnienia: Errichtet vom Verein zur Erhaltung des Kiergersgräber und Denkmäler vom Jahre 1866 in Böhmen und Schlesien zu Breslau 1910. Podczas I wojny światowej w pobliżu tych istniejących już grobów wojskowych wydzielono miejsce na tzw. cmentarz wojenny, gdzie pochowani zostali żołnierze armii niemieckiej i austro-węgierskiej, jeńcy rosyjscy, serbscy, rumuńscy, włoscy i angielscy, a następnie Niemcy polegli w walkach z Polakami w powstaniach. Łącznie spoczęło w kwaterze 306 Niemców, 15 żołnierzy armii Austro-Węgier i 84 jeńców różnych narodowości. W czasie okołoplebiscytowym (1920-22) w ówczesnej kwaterze czwartej pochowano 40 żołnierzy i oficerów angielskich, którzy zginęli w Opolu, pełniąc służbę w armii wojsk rozjemczych.
W latach 30. XX wieku przez teren cmentarza zdecydowano się poprowadzić drogę, łączącą nowo wybudowany most przez Odrę (dzisiejszy most Pamięci Sybiraków, otwarty w 1933 roku jako Adolf-Hitler-Brűcke) z dalszym Zaodrzem. Nowa szosa przecięła cmentarz na dwie działki, pozostawiając po stronie południowo-wschodniej mniejszą, najstarszą część (teren dzisiejszego placu zabaw), a po północno-zachodniej – większą, nowszą z kaplicą i budynkami gospodarczymi. W związku z nowym projektem przeprowadzono wiele ekshumacji szczątków opolan pochowanych w miejscu planowanego przebiegu nowej szosy (m.in. burmistrza Goretzkiego, prezydenta rejencji von Reichenbach-Goschütza, cukiernika Slowiga). Planowana droga naruszała też założony po I wojnie cmentarz wojenny, konieczne było przeniesienie grobów jeńców rosyjskich i rumuńskich oraz żołnierzy niemieckich. Tuż przy nowej drodze, na mniejszej części cmentarza pozostawał pomnik poświęcony ofiarom wojny.
W 1945 roku, kiedy Opole znalazło się w granicach Polski, cmentarz przy ul. Wrocławskiej ponownie został otwarty do użytku. Pochówków dokonywano tylko na nowszej, większej części. Starszą, położoną w trójkącie między ulicami Wrocławską, Niemodlińską i Ściegiennego, w 1959 roku splantowano i zamieniono w park (obecnie plac zabaw). O dawnej funkcji tego miejsca przypomina tylko częściowo zachowany szpaler drzew w ciągu głównej alei. W latach 1975-79 zlikwidowano także część cmentarza przylegającą bezpośrednio do ulicy Niemodlińskiej od strony północno-zachodniej – pozostały w tej części dawny skrawek cmentarza wojennego – tworząc istniejący obecnie przy skrzyżowaniu skwer, a także dawne kwatery 22-24 w północno-zachodniej części cmentarza.
W 1953 roku wykazywano istnienie 926 grobów powojennych. Ostatecznie cmentarz zamknięto w 1963 roku. Od tego czasu stopniowo niszczeje, Ostatnia inwentaryzacja cmentarza przeprowadzona w 2012 roku przez Halinę Łabęcką na zlecenie miasta wykazała istnienie 1872 grobów przed- i powojennych różnego typu i w różnym stanie zachowania, w tym około 700 bezimiennych.
Oprócz postępującej dewastacji, wielkie szkody poczyniła powódź w 1997 roku. Trzeba zresztą powiedzieć, że od początku swego istnienia cmentarz, z powodu położenia w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki, podczas wysokich stanów wód na Odrze był zagrożony podniesieniem poziomu wód gruntowych do stopnia uniemożliwiającego pochówki. Stało się tak kilkakrotnie, m.in. podczas dużej powodzi w lipcu 1903 roku, która wyrządziła tu znaczne szkody. Korzystano wtedy zastępczo z cmentarza pomocniczego (tzw. cholerycznego) na tzw. Przeskoku (am Űbersprung), czyli przy dzisiejszej ul. Św. Jacka.
Od początku swego istnienia cmentarz był miejscem wiecznego spoczynku zarówno zwykłych obywateli miasta, jak i jego wybitnych mieszkańców. Zostali tu pochowani m.in. proboszczowie kościoła św. Krzyża: Franz Paul (1768-1818), Caspar Wrzodek (1835-1907), pierwszy prezydent rejencji opolskiej hr. Carl Heinrich Fabian von Reichenbach-Goschütz (zm. 1820), burmistrzowie (w tym pełniący swa funkcję niemal trzydzieści lat Franz Goretzki, któremu wdzięczni mieszkańcy miasta po śmierci wznieśli obelisk z napisem: Unserm Oberbuergermeister/fur treue dienste/Die Stadt Oppeln/1873), członkowie rady miasta (m.in. Paul Vogt), artyści: fotograf Max Glauer (1867-1935), malarz Joseph Jackisch (1791-1862), pisarka Elisabeth Grabowski (1864-1929). Są tu także kwatery z doczesnymi szczątkami sióstr zakonnych pełniących posługę w Opolu: Sióstr Szkolnych de Notre-Dame i Franciszkanek szpitalnych. Z zachowanych do dziś nielicznych przedwojennych nagrobków wymienić warto także wkomponowane w mur cmentarny epitafium właściciela najlepszego przedwojennego opolskiego hotelu „Form’s” (stał przy obecnej ul. Krakowskiej, w miejscu skweru przed filharmonią, której sala koncertowa jest wielokrotnie przebudowywaną i rozbudowywaną hotelową salą widowiskową) Johanna Forma (1829-1883) i jego małżonki, nagrobek rodziny cukierników i piernikarzy Slowigów i Nergerów, a także jedyną zachowaną do dziś kaplicę nagrobną kryjąca szczątki przedstawicieli tej samej profesji – rodziny Beyerów.
Zwracają uwagę nieliczne nagrobki z początku XX wieku z inskrypcjami w języku polskim. Wśród nich – Gustawa Hahna (zm. 1909), właściciel dużego gospodarstwa rolnego pod Opolem, który zmarł w Warszawie gdzie spędził ostatnie lata swego życia, ale został pochowany w swym rodzinnym mieście, Adama Bresińskiego (zm. 1913), właściciela sklepu kolonialnego przy ul. Ogrodowej (Gartenstr. – obecnie Sienkiewicza), aktywnie wspierającego polski ruch narodowy w Opolu oraz doktora Józefa Fethkego (zm. 1919), lekarza i – jak głosi napis na nagrobku – „radcy zdrowia”, przedstawiciela nielicznej w niemieckim Opolu polskiej inteligencji.
Nekropolia była również swoistym parkiem rzeźb, niejednokrotnie o wysokich wartościach artystycznych. W 1918 roku dokonano pierwszej inwentaryzacji cmentarza pod kątem istnienia obiektów zabytkowych. Dziesięć nagrobków uznano wówczas za szczególnie cenne pod względem wartości artystycznych i historycznych. Były to pomniki powstałe w ciągu kilkunastu pierwszych lat istnienia cmentarza, w pierwszej ćwierci XIX w., w większości w formie żeliwnych urn lub obelisków wykonywanych w górnośląskich hutach (m.in. nagrobek kupca Plewiory, zm. 1815, prezydenta rejencji von Reichenbach-Goschütza, zm. 1820). Żaden z nich nie przetrwał do naszych czasów, niektóre znamy z zachowanych zdjęć.
Po 1945 roku na cmentarzu spoczęło wielu nowych mieszkańców Opola, w tym osoby które zamieszkały tu po przesiedleniu z kresów wschodnich., o czym przypominają charakterystyczne napisy przy nazwiskach: „ze Lwowa”, „ze Stanisławowa”, „ur. w Kołomyi”, „repatriant z Chodorowa”. Pośród nich znajdziemy także grób Leona Szolgini (1892-1958), ojca Witolda – autora książki „Dom pod żelaznym lwem”, która (wydana w 1971 roku) była chyba pierwszą i jedną z nielicznych do końca trwania PRL-u książek o Lwowie.
Nieopodal grobu przedwojennego proboszcza Wrzodka, przy kwaterze SS. Notre-Dame pochowano kolejnego gospodarza kościoła św. Krzyża – ks. Karola Knosałę (1902-1962). Na cmentarzu spoczął także Józef Obuchowski – urodzony w Pińsku nauczyciel, muzealnik i krajoznawca, pierwszy po wojnie kierownik opolskiego muzeum. Nieopodal kaplicy znajdziemy grób Czesława Kumali (1900-45) – nauczyciela szkół średnich w Pszczynie i w Opolu, przed wojną komendanta hufca ZHP w Pszczynie, jednego z twórców powojennego polskiego harcerstwa w Opolu, który zmarł w wyniku obrażeń doznanych w wypadku w drodze na obóz harcerski w Krzanowicach.
W okresie powojennym na cmentarzu pojawił się też pomnik poświęcony powstańcom śląskim oraz mogiła poległych „w walkach o wyzwolenie Opolszczyzny”. W obu wypadkach pomniki usytuowano na osiach krótkich alejek, prostopadłych do alei głównych, tworząc rodzaj alei prowadzącej do wyróżnionego miejsca pochówku. W alei wiodącej do pomnika poległych w walkach o Opolszczyznę znalazły się groby młodzieżowych działaczy powojennego Opola.
Przy głównej alei odnajdziemy groby zasłużonych działaczy polskich, pracowników przedwojennego polskiego konsulatu w Bytomiu i w Opolu – Andrzeja Demarczyka z żoną Anną (są to dziadkowie Ewy Demarczyk) i ich zięcia – Józefa Poliwody. Na cmentarzu pochowano także zmarłego w 1945 roku Stanisława Spychalskiego, przed wojną jednego z najaktywniejszych działaczy ruchu polskiego na Śląsku Opolskim, współzałożyciela Banku Ludowego.
Od przeszło pół wieku cmentarz pozostaje zamknięty, a rolę centralnej nekropolii miasta pełni cmentarz w Opolu-Półwsi. Wiele grobów dawnych obywateli miasta uległo zniszczeniu, jednak cmentarz przy Wrocławskiej, pomimo ogromnych strat, jakich doznał od 1945 roku w wyniku dewastacji, częściowej planowej likwidacji i szkód wywołanych powodzią, wciąż pozostaje niezwykle ważnym miejscem na mapie historycznego Opola, miejscem spoczynku wielu jego mieszkańców.
WIĘCEJ - www.cmentarzopole.pl